بررسی الگوی پرواز و دمای داخل کندوی زنبور عسل طی فصل گل دهی درخت کنار

عسل کنار بدلیل خواص و ارزش غذایی بالا، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در این مطالعه سعی شده الگو و عوامل موثر بر رفتار تردد و همچنین دمای داخل کندو طی فصل گلدهی کنار مورد مطالعه قرار گیرد. برای این منظور از 6 کلنیزنبور عسل نژاد ایرانی طی 9 روز در 5 ساعت مختلف روز برای اندازه گیری صفات مورد نظر ( تردد زنبور عسل و دمای داخل کندو ) استفاده شد.

برای آنالیز داده ها از طرح بلوک های کاملا تصادفی استفاده شد. نتایج نشان داد دمای داخل کندو طی دوره پرواز زنبور کارگر بین 31 تا 39 درجه سانتی گراد متغیر بود که حداقل دما در اوایل روز و حداکثر آن در اواسط روز به ثبت رسید. رفتار تردد نیز در ساعت های مختلف روز متفاوت بود، حداقل آن در اواسط روز و حداکثر آن در ساعهای آخر روز بود.

همچنین مشاهده شد رفتار تردد تحت تاثیر دمای داخل و خارج کندو قرار گرفته است. بیشترین تعداد پرواز زمانی بود که دمای خارج کندو 36 درجه سانتی گراد و دمای داخل کندو بین 35 تا 36 درجه سانتی گراد باشد. همچنین ملاحظه شد که با افزایش دمای محیط زنبور کارگر کمتر برای جمع آوری شهد بیرون رفته و در خنک کردن کلنی مشارکت می کند. براساس این نتایج و با توجه به بالابودن دما در زمان ترشح شهد درخت کنار، پیشنهاد می شود مطالعات لازم برای کاهش دمای داخل کندو انجام شود.

؛؛  درخـت كنـار ( Ziziphus spina-christi ) در مناطـق وسـیعی از نواحی گرمسـیری و نیمه گرمسـیری شـمال آفریقا ، جنوب اروپا و مدیترانـه ، اسـترالیا و نواحـی نیمـه گرمسـیری آمریـکا و مناطق جنـوب و جنـوب غـرب خاورمیانـه یافـت مـی شـود.

در ایـران ایـن درخـت در اكثـر اسـتانهای جنوب كشـور نظیر بوشهر، خوزسـتان ، فارس ، كرمان ، هرمـزگان ، سیسـتان و لرسـتان وجـود دارد. این درخـت می تواند گرمـای  35 الی 42 درجـه سـانتی گـراد را تحمـل كنـد .درخـت كنـار عـلاوه بـر كاربردهـای متنوعـی كـه در پزشـکی ، تغذیـه دام و صنعـت مبلمـان دارد، تولید عسـل آن نیز مورد توجه قـرار گرفتـه اسـت.عسـل كنـار تولیـد شـده در مناطقی كـه پوشـش غالب گیاهـی درختان كنار اسـت، بدلیـل خصوصیات درمانـی، دارا بـودن طعـم خـوب و قیمت بـالا مورد توجه بسـیاری از تولیـد كننـدگان عسـل مـی باشـد. بطـور كلـی درخت كنـار پتانسـیل خوبـی بـرای تولید عسـل دارد

مطالعـات نشـان داده به ازای هر درخت كنار بطور متوسـط 5/3 تا 8/5 كیلوگـرم عسـل تولیـد مـی شـود.این پتانسـیل بالا برای تولید عسـل عمدتا مربوط بـه شـاخه های غنـی از گل و تاج ضخیم، همراه با سـطح پوششـی بـالا اسـت. درخـت كنـار همچنیـن تـوان بالایـی بـرای جذب زنبور عسـل و دیگر حشـرات گرده افشـان دارد. میـزان تولیـد عسـل كلنـی هـای زنبـور كامـلا وابسـته بـه تـوان و میـزان پـرواز زنبـور عسـل كارگـر بـرای جمـع آوری شـهد دارد .عوامـل مختلفـی ایـن رفتـار را تحـت تاثیـر قـرار مـی دهنـد. ایـن عوامـل را مـی تـوان بـه دو دسـته عوامـل داخـل كنـدو و عوامـل خـارج از كنـدو تقسـیم نمـود. 

• -  از عوامـل داخـل كنـدو مـی تـوان به : ملکـه ، میـزان جمعیـت و پـرورش نـوزاد ، میـزان نیـاز بـه گـرده ، نـوع كنـدو ، بیمـاری و نـژاد و ژنوتیـپ زنبـور عسـل اشـاره نمـود.
• - عوامـل خـارج از كنـدو نیز كه بـر رفتار تردد زنبور عسـل و تولید عسـل تاثیر گذار هسـتند شـامل : میزان دسترسـی به منابع غذایی مناسـب ،كمیت و كیفیـت گل، مورفولـوژی گل، فنولـوژی گیاهی و عوامـل اقلیمـی مـی باشـند.

تاثیـر عوامـل اقلیمـی  متنوعـی نظیر درجه حرارت ، رطوبت نسـبی ، شـدت نور بارندگـی و سـرعت بـاد بـر فعالیـت زنبورهـای كارگـر گـزارش شـده است ، میـزان تاثیـر ایـن عوامل اقلیمی بر فعالیـت زنبـور كارگـر یکسـان نیسـت. در بیـن ایـن عوامـل، درجه حـرارت مهمتریـن عاملی اسـت كه بـر فعالیـت زنبورها تاثیـر گذار بـوده اسـت.تاثیـر عامـل درجـه حـرارت بـر روی فعالیـت زنبـور عسـل هـم در خـارج از كنـدو و هـم در داخـل كنـدو قابـل بررسـی اسـت.

در مطالعـات قبلـی گـزارش شـده كـه زنبـور پـرواز خـود را بـا رسـیدن دمـا بـه 16 درجه سـانتی گـراد شـروع مـی كنـد ، در دمـای محیطـی 20 درجـه سـانتی گـراد حداكثـر تـردد زنبـور عسـل و در دمـای حـدود 43 درجـه سـانتیگراد، همچنیـن كمتـر از 10 درجـه سـانتی گـراد حداقـل پرواز زنبور عسـل گزارش شـده اسـت.

در داخـل كنـدو نیـز بـا تغییـر دمـا رفتـار زنبـور عسـل تغییر پیـدا می كنـد. بطـور كلی كلنی هـای زنبور عسـل در محل پـرورش نوزادان هموسـتازی حرارتـی دقیقـی اعمـال مـی كنـد و زنبـور كارگـر مـی توانـد ایـن دمـا را بیـن 33 تـا 36 درجه سـانتی گـراد تنظیـم نماید.زنبـور عسـل كارگـر با فعالیت ماهیچـه پرواز داخل كلنـی را گرم و بـا بـال زدن و پخـش ذرات آب داخـل كلنـی را خنـک مـی كنـد .بـا توجـه بـه مطالـب فـوق و پوشـش گیاهـی قابـل توجـه درخـت كنـار در مناطـق جنوبی كشـور، در این مطالعه سـعی شـده الگوی پـرواز و دمـای داخـل كنـدو و همچنیـن ارتبـاط دمـا و رفتـار زنبور عسـل شناسـایی شـود.

بطور كلـی در ایـن تحقیق در ابتـدا ارتباط بیـن تغییـر دمـای داخـل كندو و خارج كندو بررسـی شـد. سـپس الگـوی تغییـر دمـای داخـل كنـدو و خـارج كنـدو همـراه بـا الگوی پـرواز زنبور عسـل طـی روز در سـاعت های مختلف مطالعه شـد. در ادامـه تاثیـر سـاعت روز بر دمـای داخل و خارج كندو بررسـی شـد و در نهایـت تاثیـر سـاعت روز، دمـای داخل كندو و دمـای خارج از كنـدو بـر روی میـزان تردد زنبور عسـل طـی فصل گلدهـی درخت كنـار مـورد ارزیابی قـرار گرفت.

موقعیت منطقه مورد مطالعه
ایـن مطالعـه در مهـر مـاه سـال 1396 در زنبـورداری دانشـکده كشـاورزی و منابـع طبیعـی دانشـگاه خلیـج فـارس واقـع در 8 كیلومتـری شـهر برازجـان مركـز شهرسـتان دشتسـتان اسـتان بوشـهر انجـام شـد. در اطـراف زنبورسـتان تعـداد زیـادی درخـت كنـار بصـورت خودرو وجـود دارد.

موقعیت جغرافیایی شهرسـتان دشتسـتان بیـن خلیـج فـارس و رشـته كوههـای زاگرس قـرار دارد و اقلیـم مناطـق گرمسـیری را دارا مـی باشـد. متوسـط میـزان بارندگـی سـالانه آن 168میلـی متـر مـی باشـد و اغلب آسـمان آن آفتابـی اسـت. همچنیـن متوسـط دمـای سـالانه آن 7/23 درجـه سـانتیگراد مـی باشـد .

وضعیت کلنی ها
برای انجام این تحقیق از 6 كلنی زنبور عسل با 8 قاب ( Apis mellifera ) یک قاب ذخیره ، 4 قاب تخم – لارو  -شفیره و 3 قاب خالی ، داخل یک كندو از نوع لانگستروت كف بسته چوبی استفاده شد .تمام كندوهای مورد مطالعه در ارتفاع 40 سانتی متری از سطح زمین در زیر سایه درخت قرار داده شده اند.

مبـارزه بـا كنـه واروا یـک ماه قبـل از انجـام تحقیق انجام شـده بـود و كلنـی هـا هیـچ گونـه علایـم بیمـاری طـی دوره آزمایـش نشـان نـداده انـد. آب مـورد نیـاز كلنـی هـا روزانـه بـا اسـتفاده شـربت خـوری 8 لیتـری زیـر دری سـاخت شـركت هفـت گوهـر در اختیـار آنهـا قـرار داده شـد.

ثبت تردد زنبور عسل
بـرای بررسـی رفتـار و مطالعـه الگوی پـرواز زنبوران عسـل طی فصـل گلدهـی درخـت كنـار، میـزان تـردد زنبـور عسـل در جلـوی دریچـه پـرواز انـدازه گیـری شـد. بـرای ایـن منظـور تعـداد زنبـور چراگـری كـه در مـدت 5 دقیقـه بـه كندو برمی گشـت با شمارشـگر دسـتی ثبـت گردیـد. ایـن كار طی سـه هفتـه، هـر هفته سـه روز و در هـر روز در 5 نوبـت انجـام مـی شـد. در هـر روز، تـردد زنبـور در سـاعت 7 صبـح ،9:30 صبـح ،12:00 ظهـر ،14:30 بعـد از ظهر و17:00 بعـد از ظهـر ثبـت مـی گردید .

اندازه گیری دما
همزمـان بـا ثبت تـردد زنبور عسـل دمـای داخل و خـارج كندو نیـز انـدازه گیـری شـد. در ایـن تحقیـق، بـرای انـدازه گیـری دمـا از دماسـنج دیجیتالـی ایزولـب اسـتفاده شـد. ایـن دماهـا در سـه هفته و در هر هفته سـه روز طی سـاعت های 7:00، 9:30، 12:00، 14:30 و 17:00 ثبـت شـدند. در هـر بـار مراجعـه دمـای بیـرون توسـط دماسـنجی كـه در ارتفـاع 1 متـر از سـطح زمین و در سـایه درخـت اطـراف كندوهـا قـرار داشـته ثبـت مـی شـد.

به منظـور ثبـت دمـای داخـل كندو ، سنسـور دماسـنج در بـالای قاب هـای دارای تخـم و لارو قرار داده شـد و مانیتور دماسـنج در بیرون كنـدو قـرار داده شـد. در هر نوبـت ركورد بـرداری، دمای بیـرون در ابتـدا و انتهـای ركوردبـرداری تـردد زنبورهـای كارگـر ثبـت مـی شـد و میانگین آنها بـه عنوان دمـای بیـرون در آن نوبت ركورد بـرداری در نظـر گرفتـه مـی شـد. بـرای ثبـت دمـای داخـل كنـدو نیـز قبـل و بعـد از ثبـت تـردد زنبورهـای كارگـر نسـبت بـه ركوردبـرداری از دمـای همـان كندو اقـدام می شـد و میانگین آنها بـه عنـوان دمـای داخـل كنـدو در نظـر گرفته می شـد .  

تجزیه آماری
در ایـن تحقیـق هـر كـدام از صفـات دمـا و تـردد زنبـور عسـل كارگـر بـه عنـوان یـک صفـت وابسـته در نظـر گرفتـه شـد. بـرای آنالیــز واریانــس صفــت دمــا از آزمایــش فاكتوریــل ( دو عامــل ، عامـل گـروه دمـا و عامـل سـاعت ركورد بـرداری ) در قالـب طـرح بلـوک هـای كامـل تصادفـی ( روز ركورد بـرداری بـه عنـوان بلـوک ) اسـتفاده شـد. جهـت آنالیـز واریانـس صفـت میـزان تـردد زنبـور عسـل، عـلاوه بـر سـاعت ركوردبـرداری، دو متغیـر ثابـت دیگـردمـای بیـرون و دمـای داخـل كنـدو نیـز در آنالیـز واریانـس در نظـر گرفتـه شـد و روز ركوردبـرداری بـه عنـوان بلـوک مـد نظـر قـرار داده شـد. نـرم افـزار مـورد اسـتفاده بـرای آنالیـز داده هـای ایـن تحقیـق SAS9.1 بـا رویـه GLM و مقایسـات میانگیـن بـا دانکـن ( خطـای 5 درصـد ) انجـام شـد.

رابطه بین تغییرات دمای داخل و خارج از کندو
همانطـور كـه در نمـودار ( 1 ) ملاحظـه مـی شـود دمـای خـارج از كنـدو طـی فصـل گلدهی درخـت كنار بیـن 28 تا 42 درجه سـانتی گـراد متغیـر بـوده اسـت. همچنین دمـای داخـل كندو بیـن 7/30 تـا 8/38 درجـه سـانتی گـراد طـی ایـن دوره متغیـر بـوده اسـت .در دمـای 34 و 35 درجـه سـانتیگراد دمـای داخـل كنـدو و خـارج كنـدو یکسـان بوده اسـت. ایـن در حالی اسـت كه اگر دمـای خارج از كنـدو كمتـر از 34 درجـه سـانتی گـراد شـود دمـای داخـل كنـدو بیشـتر از دمـای خـارج از كنـدو بـوده اسـت و در دمای بالاتـر از 35 درجـه سـانتی گـراد، دمـای خـارج از كنـدو بیشـتر از دمـای داخل كنـدو بوده اسـت.

نمودار شماره 1 )  رابطه تغییرات دمای داخل و خارج از کندو طی فصل گلدهی درخت کنار

الگو و عوامل موثر بر درجه حرارت داخل کندو
نتایج آنالیز واریانس مربوط به تاثیر ساعات رکورد برداری روزانه بر روی دما نشان داد که اثر نوع دمای ثبت شده ( دمای داخل و خارج کندو )، ساعت رکوردبرداری، اثر متقابل گروه دما و ساعت رکوردبرداری، و اثر روز به عنوان بلوک بر روی دمای ثبت شده از لحاظ آماری معنی داری بوده است ( 01 / p < 0 ) . با توجه به اینکه اثر متقابل گروه نوع دما و ساعت رکورد برداری معنی دار شده است نتایج با توجه به این اثر متقابل مورد بررسی قرار گرفته است.

نتایج اثر متقابل گروه نوع دما و ساعت رکوردبرداری در منطقه مورد مطالعه طی دوره گل دهی درخت کنار در نمودار 2 نشان داده شده است. همانطور که ملاحظه می شــود در اوایــل روز ( ســاعت 7:00 ) نســبت بــه زمان های دیگـر دمـای داخـل كنــدو و خــارج كنــدو پاییــن بــوده و حداكثــر آن در اواسـط روز ( سـاعت 12:00) بـوده اسـت و پـس از آن دمـای داخــل و خــارج كنــدو نســبتا كاهــش یافتــه اســت ( نمــودار2 ) .

طبـق ایـن الگـو، دمـای داخـل كنـدو در سـاعت های مختلـف روز بـا هـم تفـاوت معنـی داری داشـته اسـت ( 01/0 > p ) كمتریـن دمای داخل کندو مربوط به ساعت 7:00 و بیشترین دما مربـوط بـه سـاعت 12:00 بـوده اسـت. دمـای بیـرون كنـدو نیـز بیــن ســاعت های مختلــف روز بــا هــم تفــاوت بــوده ( 01/0 > p ) و بیــن 08/30 تــا 69/40 درجــه ســانتیگراد متغیــر بــوده اســت .

كمتریـن دمـای بیـرون كنـدو مربوط بـه سـاعت 7:00 و بیشـترین آن در سـاعت 12:00 ثبـت شـده اسـت. بطـور كلـی نتایـج نشـان مـی دهـد الگـوی تغییـرات روزانـه دمـای داخـل و خـارج كنـدو ( گروه هـای نـوع دمـا ) طـی سـاعات روز یکسـان بـوده اسـت. هـر چنـد نتایـج نشـان داد كـه الگـوی تغییـرات روزانـه دمـای داخـل كنـدو بـا خـارج كنـدو تقریبـا همسـان بـوده، امـا مقایسـه بیــن دو گــروه دمــا ( بیــن دمــای داخــل كنــدو بــا دمــای خــارج كنــدو ) در ســاعت های مختلــف تفاوت هــای معنــی داری را نشــان داده اسـت ( نمـودار 2 )

در سـاعت اولیـه روز ( سـاعت 7 ) دمـای داخـل كنـدو ( 96/31 درجـه سـانتیگراد ) بیشـتر از خـارج از كنـدو ( 03/30 درجــه ســانتیگراد )  بــوده اســت ( 01/0 > p ) . در ســاعت 9:30 بیــن دمــای داخــل كنــدو (  72/34 درجــه ســانتیگراد ) و بیــرون كنــدو ( 97/34 درجــه ســانتیگراد ) تفــاوت معنــی داری وجــود نداشــت ( 05/0 < p ) .

 حداكثـر تفـاوت بیـن دمـای داخـل و خـارج كنـدو در سـاعت 12:00 مشــاهده شــد بطــوری كــه دمــای خــارج كنــدو 66/40 درجـه سـانتیگراد و دمــای داخــل كنــدو بــه 63/37 درجــه سـانتیگراد رسـیده بـود. در دو نوبـت دیگـر ركورد بـرداری یعنـی سـاعت 14:30 و 17:00 نیـز دمـای خـارج كنـدو از دمـای داخـل كنـدو بیشـتر بـوده اسـت.

 الگو و عوامل موثر بر رفتار تردد زنبور عسل
نتایـج آنالیـز واریانـس نشـان داده كـه اثـر سـاعت روزانـه ركوردبـرداری و اثـر بلـوک ( روز ركورد بـرداری ) بر رفتار تـردد زنبور عسـل طـی فصـل گلدهـی درخـت كنـار معنـی دار بـوده اسـت ( 01/0 > p )  عوامـل دیگـر هـر چنـد ( دمـای داخل و خـارج كندو ) براسـاس آنالیـز واریانـس اثر معنی دار نداشـته انـد ( 05/0 < p ) اما مقایسـات میانگیـن دانکن تفاوت های معنی داری بین سـطوح آنها را نشـان داده اسـت ( 05/0 > p ) .

نمـودار 3 رفتـار تـردد زنبـور عسـل كارگـر در جلـوی دریچـه پــرواز كنــدو طــی فصــل گل دهــی درخــت كنــار در ســاعات مختلـف روز را نشـان داده اسـت. همانطـور كـه ملاحظـه می شـود بیـن همـه سـطوح سـاعات ركورد بـرداری تفاوت هـای معنـی داری وجـود دارد. بیشـترین میـزان تـردد در سـاعت 17:00 ( 85/139 عــدد پــرواز در 5 دقیقــه ) و كمتریــن میــزان تــردد در ســاعت 12:00 ( 28/38 عــدد پــرواز در 5 دقیقــه ) ثبــت شــده اســت .الگوی كلـی پرواز زنبور عسـل طی روز در ایـن فصل نشان داده كـه میـزان تـردد زنبـور كارگـر در سـاعت 9:30  ( 37/85 عـدد پــرواز در 5 دقیقــه ) در مقایســه بــا ســاعت 7:00  ( 46/56 عــدد پـرواز در 5 دقیقـه ) افزایـش یافتـه، سـپس بـه حداقـل تـردد در سـاعت 12:00 ( 28/38 عـدد پـرواز در 5 دقیقـه ) رسـیده، و بعـد از آن در ســاعت 14:0 ( 78/101 عــدد پــرواز در 5 دقیقــه ( تــردد سـپس بـه حداكثـر تـردد در سـاعت 17:00 ) 85/139 عـدد پـرواز زیـاد شـده بطـوری كـه در مقایسـه بـا نیمـه اول روز بیشـتر شـده و در 5 دقیقـه ) رسـیده اسـت.

نمودار شماره 3 )  تاثیر ساعات روز بر میزان تردد زنبور عسل طی فصل گل دهی درخت کنار

در نمـودار 4  تاثیـر درجـه حـرارت خـارج از كنـدو بـر روی رفتار تـردد زنبـور عسـل كارگـر مـورد بررسـی قـرار داده شـده اسـت .همانطـور كـه ملاحظـه مـی شـود حداكثر تـردد زنبـور عسـل كارگر زمانـی بـوده كـه درجه حـرارت محیط 36 درجه سـانتی گـراد بوده اسـت ( 57/157 عـدد پـرواز در 5 دقیقـه ) .كمتریـن تـردد زنبـور عسـل كارگـر در جلـوی دریچه پـرواز زمانی بوده كه دمـای خارج از كنـدو بیـن 28 تـا 34 و 40 تا 42 درجه سـانتیگراد بوده اسـت ( بین 83/49 تـا 88/66 عـدد پـرواز در 5 دقیقـه ). عـلاوه بر ایـن زمانی كه دمـای خـارج از كنـدو 35 و 37 تـا 39 درجه سـانتیگراد بـود میزان تـردد حـد وسـط بـوده گـزارش شـد ( بیـن 20/98 تـا 60/106 عـدد پـرواز در 5 دقیقـه )

تاثیـر درجـه حـرارت داخل كنـدو بر روی تـردد زنبور عسـل در نمودار 5 نشـان داده شـده اسـت. حداكثـر تردد زنبور عسـل كارگر در دمـای داخـل كنـدو 35 ( 46/118 عـدد پـرواز در 5 دقیقـه ) و 36 ( 26/107 عـدد پـرواز در 5 دقیقـه )درجـه سـانتیگراد بـوده اسـت .همچنیـن در زمانـی كـه دمـای داخـل كنـدو 30 تـا 34 و 38 تـا 39 درجـه سـانتیگراد بـود حداقـل تـردد زنبـور عسـل كارگـر ( بیـن 40/38 تـا 50/67 عـدد پـرواز در 5 دقیقـه ) برای جمـع آوری نکتار درخـت كنار مشـاهده شـد.

نمودار شماره 4 )  تاثیر درجه حرارت محیط بر میزان تردد زنبور عسل کارگر در فصل گلدهی درخت کنار

بحث و نتیجه گیری    

در ایـن مطالعـه مشـاهده شـد كـه دمـای داخـل كنـدو كـه بـه عنـوان شـاخص تنظیـم حرارتـی كلنـی در فصـل گلدهـی درخـت كنـار بـوده بیـن 7/30 تا 8/38 درجه سـانتیگراد متغیر بوده اسـت .در مطالعـات قبلـی گـزارش شـده كـه طبـق تنظیـم حرارتـی كـه توسـط زنبـور كارگـر انجـام می شـود دمای داخـل كندو بیـن 33 تا 36 درجـه سـانتیگراد متغیـر مـی باشـد.

نتایـج ایـن مطالعـه نشـان می دهد كـه در فصـل گلدهـی درخـت كنـار تغییـرات دمایـی داخـل كنـدو بیشـتر از محـدوده دمایـی اسـت كـه در دیگـر مطالعـات گـزارش شـده اسـت. در ایـن زمینـه مطالعـات قبلـی نشـان داده كـه درجه حـرارت خـارج از كنـدو بـر تنظیـم دمـای داخل كنـدو تاثیـر گذار است .

در ایـن مطالعه مشـاهده شـد تغییر دمـای محیط باعـث تغییر دمـای داخـل كنـدو شـده اسـت بطـوری كـه اگـر دمـای محیـط از 39 درجـه سـانتیگراد بیشـتر شـود دمای داخـل كنـدو از 36 درجه سـانتیگراد بیشـتر شـده و در صورتی كه دمای محیط از 31 درجه سـانتیگراد كمتر شـود دمای داخـل كندو از 33 درجه سـانتی گراد كمتر شـده اسـت. بـا توجه به اینکه تعـداد زنبورهـای كارگر زیادی سـعی مـی كننـد دمای داخـل كنـدو را تنظیـم نماینـد، بنابراین با افزایـش یـا كاهش قابـل توجه دمای داخـل كندو زنبورهـای كارگر بیشـتری نیـز بـه آنهـا اضافـه خواهد شـد و در نتیجـه فرصت جمع آوری شـهد كمتـری بـرای كلنـی ها پیش مـی آید .

 در ایـن تحقیـق الگـوی تغییـر دمای داخـل كندو و خـارج كندو طـی روز، در فصـل گل دهـی درخـت كنـار همسـان ملاحظـه شـد بطـوری كـه در اوایـل روز حداقـل بوده و در اواسـط روز بـه حداكثرخود رسـیده و سـپس بـه تدریج كاهـش یافته اسـت. بنابراین، هر چنـد زنبـور كارگـر سـعی می كند كـه دمای داخـل كنـدو را بین 33 تـا 36 درجـه سـانتیگراد نگـه دارد امـا بـه نظـر مـی رسـد كـه تغییر زاویـه تابـش آفتـاب كـه بـا افزایـش دمـای محیـط همـراه بـوده دمـای داخـل كنـدو را افزایش داده اسـت. در این راسـتا مطالعات پیشـین نشـان داده انـد كـه دمـای داخـل كنـدو تحت تاثیـر دمای بیـرون كنـدو قرار مـی گیـرد. نتایـج ایـن مطالعـه نشـان داده اسـت كـه در اوایـل روز دمـای خـارج كنـدو كمتر از دمـای داخل كنـدو بـوده و از 33 درجه سـانتیگراد بـه عنـوان حداقـل دمـای متعـادل داخـل كنـدو كمتـر بوده اسـت ( نمـودار 2 )

بنابرایـن بـا توجـه بـه تفـاوت بین دمـای داخـل و خـارج كندو ،زنبورهـای كارگـر تـلاش مـی كننـد بـا مصـرف مقـداری عسـل و لـرزش مکرر عضلات سـینه دمـای داخل كنـدو را بالا ببرنـد، همچنین در اواسط روز دمـای داخـل كنـدو بـه حداكثر می رسـد بطوری كـه از حداكثر دمـای گـزارش شـده بـرای تعـادل دمـای داخـل كنـدو بیشـتر می باشـد. در ایـن شـرایط زنبـور عسـل كارگـر جهـت كاهـش دمـا بـا حضـور در جلـوی كلنـی و پخـش ذرات آب در كندو سـعی می كند كـه دمـای داخل كندو را كاهش دهنـد.

در نمـودار 3 ملاحظـه مـی شـود كـه تـردد زنبـور عسـل جهـت جمـع آوری شـهد طـی سـاعات مختلف روز یکسـان نبوده اسـت .تـردد زنبـور كارگـر در نیمـه اول روز در ابتـدا افزایـش داشـته و سـپس در اواسـط روز بـه حداقـل رسـیده اسـت. الگـوی مشـابهی از ترشـح شـهد درخت كنار در مطالعات قبلی گزارش شـده اسـت .در مطالعـات قبلـی ملاحظـه شـده كـه ترشـح شـهد درخت كنـار از سـاعت 6 صبـح بصـورت مقادیـر ناچیـزی در تعـداد كمـی از گلهـا شـروع شـده، در سـاعت 10 همـه گلهـا مقادیـر قابـل ملاحظـه ای نکتـار ترشـح كـرده اما اوج ترشـح نکتار در سـاعت 14 بوده اسـت .سـپس بـه تدریـج ترشـح نکتـار كنـار كم شـده و تـا اواسـط روز بعد ادامـه مـی یابـد.

دلیـل چنیـن الگـوی بـرای ترشـح نکتـار را پاسـخ بـه افزایـش دمـای محیـط ذكـر كـرده انـد، بطـوری كـه اوج ترشـح شـهد كنـار زمانـی بـوده كـه درجـه حـرارت 45 درجـه بـوده اسـت ، برایـن اسـاس انتظـار مـی رفـت كـه در ایـن مطالعـه با افزایش دمای محیط ( نمودار 3 و 4 ) تردد زنبورهـا برای جمع آوری نکتـار كنار افزایش یابـد، اما به نظر می رسد بـا افزایـش دمـای داخـل كنـدو، زنبورهـای كارگـر تـلاش كـرده انـد بـا مشـاركت در خنـک كـردن داخـل كنـدو از افزایـش دمـا جلوگیـری نمـوده در نتیجـه تـردد آنهـا در ایـن سـاعت بـه حداقل رسـیده اسـت.

در ایـن مطالعـه ملاحظـه شـد كـه در بعـد از ظهـر تـردد زنبـور عسـل چراگـر بطـور فوق العـاده افزایش یافـت. در مطالعـات قبلی نیـز افزایش ترشـح نکتار كنـار در بعد از ظهر بدلیـل افزایش دمای محیـط گـزارش شـده اسـت ، بـالا بـودن 32 دمـا در بعـد از ظهـر در مقایسـه بـا اوایـل روز و همچنیـن ایـده آل بـودن دمـای داخـل كنـدو ( تقریبـا 36 درجـه سـانتیگراد ) در نیمه دوم روز ( نمـودار 2 ) ، منجـر بـه مشـاهده حداكثر پرواز زنبور عسـل كارگـر بخصوص در سـاعات اواخر روز برای جمع آوری نکتار شـده اسـت ( نمودار 3 )

عـلاوه بـر نتایـج فـوق، الگـوی تـردد زنبـور عسـل بـرای جمـع آوری شــهد درخــت كنــار نشــان داده كــه بــا افزایــش دمــایمحیـط بـه 36 درجـه سـانتی گـراد و دمـای داخـل كلنـی بـه 35 تـا 36 درجـه سـانتیگراد تـردد زنبـور عسـل نیـز افزایـش یافتـه اســت )نمــودار 4 و 5(. بــه نظــر مــی رســد در ایــن منطقــه، بــا توجـه بـه شـرایط پـرورش كلنـی هـا، اوج فعالیـت كلنـی هـا بـرای جمـع آوری شـهد كنـار در دمـای محیطـی 36 درجـه سـانتیگراد رخ مـی دهـد. همچنیـن بهتریـن دمـا داخـل كنـدو بـرای حداكثر فعالیـت كنـدو جهـت جمـع آوری نکتـار كنـار دمـای بیـن 35 تـا 36 درجـه سـانتیگراد مـی باشـد .

در شــرایط كاهــش یــا افزایــش دمــای داخــل كنــدو ،كلنــی سـعی مـی كنـد دمـا را بیـن 33 تـا 36 درجـه سـانتیگراد حفـظ كنـد. در هـر دو صـورت بـرای كنتـرل دمـا مقـداری از نکتـار جمع آوری شـده توسـط زنبورهـا مصـرف مـی شـود. از طـرف دیگـر تعـدادی زنبـور كارگـر بـرای تعدیـل دمـای داخـل كنـدو مشـاركت مـی كننـد در نتیجـه تـردد كـم و تولیـد عسـل كـم خواهـد شـد. از طـرف دیگـر مطالعـات نشـان داده كـه حداكثـر ترشـح شـهد كنـار در دمـای 45 درجـه سـانتی گـراد بـوده در حالـی كـه نتایـج ایـن مطالعـه نشـان داد زمانـی كـه دمـای محیـط بیـش از 40 درجـه ســانتیگراد شــود دمــای داخــل كنــدو افزایــش یافتــه و تــردد زنبورهــای كارگــر بــرای جمــع آوری نکتــار كنــار كاهــش یافتــه اسـت. بنابرایـن بـا توجـه بـه ایـن نتایـج، پیشـنهاد مـی شـود بـرای افزایـش تولیـد عسـل كنـار، تحقیقـات لازم بـرای مدیریـت دمــای كنــدو در ایــن دوره زمانــی صــورت بگیــرد تــا حداكثــر شـهدآوری صـورت بگیـرد و منجـر بـه افزایـش عملکـرد در واحـد سـطح شـود.

 نویسنده :
سلیم مرمضی - گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه خلیج فارس